Выбар прафесіі

Каждый человек в жизни совершает множество выборов. Но один из них является наиважнейшим – это выбор профессионального пути. Еще не повзрослев и не став самостоятельными, не имея опыта принятия решений, молодые люди должны определиться в столь важном вопросе. Взрослые люди — родители, педагоги, психологи, социальные работники — много делают для того, чтобы помочь молодым в выборе дела по душе, предостеречь их от возможных ошибок. При этом наиболее опытные, житейски мудрые взрослые понимают, что молодым мало просто знать мир профессий и чужие ошибки мало чему их научат. Даже знания особенностей своего характера и способностей может оказаться недостаточно для правильного выбора.

Психологи считают, что для выбора профессии в любом возрасте, в том числе и в первый раз, необходимо иметь:

• 40% желания научиться,
• 10% договора с самим собой или кем-то,
• 10% куража,
• 10% экспертизы профессии и своих особенностей,
• 10% эмоционального желания,
• 10% прагматизма,
• 10% чувства юмора.

Как научиться соединять все знания воедино и принимать решения? Как научиться быть при этом самостоятельным и нести ответственность за свои решения и поступки? Что необходимо учитывать при выборе жизненного пути? Вопросы не из легких.

Выбор профессии является одним из моментов, определяющих жизненный путь человека. Этому событию — комплексному, фокусирующему в себе проблемы не только психологические, но и философские, медицинские, экономические и многие другие, — посвящено большое количество исследований.

Психологические аспекты профессионального выбора и становления личности выступают в качестве объекта научного исследования с первого десятилетия ХХ века. Но, несмотря на столь долгий срок изучения, многие вопросы в этой области остаются спорными. С другой стороны, с усложнением мира профессий возникают все новые и новые проблемы, в том числе и в связи с изменениями социальных и экономических условий. Поэтому появилась необходимость в переориентации большого количества людей.

Из всего многообразия подходов к проблеме психологических основ профессионального выбора и становления личности наибольшее распространение во всем мире получили два основных: с позиций теории черт и факторов и с позиций теории развития. Именно на их основе строится как исследовательская, так и практическая работа в области профессиональной ориентации.

Первая психологическая теория профессионального выбора в русле подхода с позиций теории черт и факторов была разработана в 1909 г. Ф.Парсонсом. Это направление имеет самую богатую историю, да и в настоящее время оно не торопится уступать свои позиции. Основанием такого традиционного подхода является дифференциальная психология с ее психометрическими понятиями и методами, однако система собственных постулатов данного направления имеет определенную независимость от этих оснований.

В 1909 г. Ф. Парсонсом были сформулированы следующие посылки:

а) каждый человек по своим индивидуальным качествам, прежде всего по профессионально значимым способностям, наиболее оптимально подходит к единственной профессии;

б) профессиональная успешность и удовлетворенность профессией обусловлены степенью соответствия индивидуальных качеств и требований профессии;

в) профессиональный выбор является, в сущности, сознательным и рациональным процессом, в котором или сам индивид, или профконсультант определяет индивидуальную диспозицию психологических или физиологических качеств и соотносит ее с уже имеющимися диспозициями требований различных профессий.

По мере развития общей теории психологического тестирования менялись методологические основания данного направления. Неизменным оставалось главное положение – проблемы профессионального выбора решаются «встречей» личностной структуры и структуры профессиональных требований, а задача профконсультации – на основе тестирования осуществлять прогноз того, какая профессия принесет для конкретного индивида большую удовлетворенность и успешность.

Среди характеристик профессионального выбора Ф. Парсонс выделяет, прежде всего, осознанность (сознательность) и рациональность, которую он понимает скорее как компромисс между способностями, интересами и ценностями индивида и возможностью их реализации в различных профессиях.

Ученые, работающие в русле черт и факторов, внесли большой вклад в развитие профориентации и исследования в области профессионального выбора. Именно с помощью этой теории были выдвинуты принципы, объясняющие феномен выбора профессии. С целью практической реализации этих принципов разрабатывались и продолжают разрабатываться методы диагностики, методы и системы консультационной и коррекционной работы.

В русле именно этой теории накоплен и проанализирован большой материал по изучению профессий и факторов их выбора. Разработаны классификации мира профессий, проведены исследования по изучению отдельных профессий и их групп с целью составления профессиограмм. Разработаны принципы и схемы проведения профессионального отбора и подбора.

Но все это направлено на помощь лишь при первом выборе профессии и не рассчитано на те случаю, когда человек может неоднократно менять профессию или специализацию. С другой стороны, первый выбор профессии связан с выбором общего жизненного пути, и его сложно совершить, не умея принимать решения и выстраивать жизненную перспективу. Следовательно, необходимым условием для выбора профессии является зрелость личности, в том числе профессиональная зрелость. Главное не выбор профессии, а стиль жизни. Человек вначале выбирает себя, свой образ жизни, а потом профессию.

Подход с позиций теории развития начал разрабатываться в 1950-е годы. Основу его составляют положения теории черт и факторов Ф. Парсонса, дифференциальной психологии, феноменологии, Я-концепции, а также обобщение взгляда наук о человеке (биологии, физиологии и др.) на проблему развития, в том числе и профессионального. В основу теории развития профессионального выбора легли также положения психодинамических теорий.

Е. Гинцберг, разработавший одну из первых теорий профессионального развития, особо подчеркивал временные аспекты при выборе: подросток должен осознать временную перспективу с тем, чтобы уметь отказаться от немедленного удовлетворения потребностей, если при этом ему будет труднее достичь конечных профессиональных целей. Он должен уметь привнести будущее в психологическое настоящее. Е. Гинцберг представляет профессиональное развитие как последовательность качественно специфических фаз, различающихся содержанием и формой перевода импульсов человека в профессиональные желания. Он рассматривает выбор не как одномоментное событие, а как растянутый на несколько лет процесс.

Д. Сьюпер в рамках своей теории развития объединил точки зрения целого ряда теорий, как психологических, так и непсихологических. В 1952 г. он выдвинул следующие положения:

1) люди характеризуются своими способностями, интересами, свойствами личности;

2) на этой основе каждый человек подходит нескольким профессиям, а одна профессия — ряду индивидов;

3) в зависимости от времени и опыта человека меняются как объективные, так и субъективные условия профессионального развития, что обусловливает профессиональный множественный выбор;

4) профессиональное развитие имеет ряд последовательных стадий;

5) особенности этого развития определяются социально-экономическим уровнем родителей, свойствами индивида, его профессиональными возможностями и т. д.;

6) на разных стадиях развитием можно управлять, способствуя формированию у индивида интересов и способностей и поддерживая его в стремлении «попробовать» реальной жизни и в развитии его Я-концепции;

7) профессиональное развитие, в сущности, состоит в развитии и реализации Я-концепции;

8) взаимодействие Я-концепции и реальности происходит при проигрывании и исполнении профессиональных ролей, например, в фантазии, в беседе с профконсультантом или в реальной жизни;

9) удовлетворенность работой зависит от того, в какой мере индивид находит возможности для реализации своих способностей, интересов, свойств личности в профессиональных ситуациях, что в значительной степени определяется возможностью играть ту роль, которая казалась подходящей на стадиях профессионального развития, названных Д. Сьюпером стадиями пробуждения и исследования.

В 1957 г. он дополнил свою теорию рядом положений:

1) как процесс, включающий серию событий, профессиональный выбор имеет ряд предсказуемых моделей;

2) профессиональный выбор предусматривает компромисс между синтезом личностных и социальных факторов, Я-концепцией и реальностью, недавно приобретенными реакциями и существующими моделями реакций;

3) важность факторов реальности как детерминант профессионального выбора возрастает по мере того, как индивид становится старше.

Для Д. Сьюпера выбор профессии является, во-первых, длительным процессом, растягивающимся на несколько лет, а во-вторых, событием, включенным в цепь событий профессиональной биографии человека. Разработанная Д. Сьюпером ступенчатая модель профессионального развития охватывает всю человеческую жизнь. Профессиональный путь человека может быть разделен на пять этапов: рост, поиск, упрочение, стабилизация и спад. Период выбора профессии и профессионального становления является второй ступенью пятиступенчатой модели, которая охватывает возраст от 14 до 25 лет и характеризуется тем, что индивид пробует свои силы в различных ролях при ориентации на свои реальные профессиональные возможности.

С точки зрения Д. Сьюпера, человек должен выбирать профессию с учетом:

своего образа «Я». Именно образ «Я» регулирует процессы интеграции, дифференциации и организации профессиональной карьеры. В образ «Я» включается собственно образ человека, способ мыслей о самом себе и оценки себя;

интеллекта: структуры общих способностей и способностей к обучению и научению;

специальных способностей: уровня развития общих и специальных способностей и их структуры;

интересов: тенденций поведения, проявляющихся в желании, поиске и выполнении человеком определенных видов деятельности;

ценностей личности: того, чего люди ожидают и что ищут для себя в трудовой деятельности. Ценности подразделяются на внутренние (содержательные), то, что содержит в себе сам процесс труда и его непосредственный продукт как таковой, и внешние (сопутствующие) по отношению к процессу труда, такие как оплата, престиж, социально-психологические условия;

отношения к труду, работе и профессии. Отношение к труду является производным от системы ценностей. Оно формируется в процессе становления карьеры, определяет эффективность и производительность деятельности;

потребностей, которые определяют мотивы выбора профессии и успешность в этой профессии. Потребности могут удовлетворяться различными путями, поэтому они менее значимы при выборе, чем способности и интересы. Они определяют способ деятельности, а не ее содержание;

черт личности — наиболее общих моделей поведения, оказывающих влияние на форму трудового поведения человека;

профессиональной зрелости. На разных этапах своего развития человек выбирает профессию различным образом. Человек, впервые выбирающий профессию, имеет значительно более широкое поле выбора, чем уже получивший профессиональное образование. Люди, имеющие семью и не имеющие, также обладают разным по объему полем выбора. Различно оно и у представителей разных социальных слоев. Уровень профессиональной зрелости определяется тем, насколько человек, выбирающий профессию, учитывает конкретные особенности своей ситуации выбора.

Первоначально Д. Сьюпер определил профессиональную зрелость через соответствие профессионального развития индивида и круга решаемых им проблем тому уровню и кругу, которых обычно достигают люди его возраста. В ходе исследований, проводимых с учащимися старших классов колледжа, он пришел к выводу, что основными характеристиками профессиональной зрелости являются:

• заинтересованность в том, чтобы совершить выбор профессии, используя при этом все ресурсы и имеющуюся информацию;
• стремление к получению новой информации и планированию предпочитаемого места работы. При этом информация и планирование «примериваются» человеком к самому себе;
• однородность профессиональных предпочтений в течение длительного времени в одной профессиональной области;
• «кристаллизация черты зрелость интересов, независимость от других людей и обстоятельств при выборе профессии и продвижении по ней, реализм профессиональных позиций, соответствие ценностей выбираемой работы интересам человека;
• соответствие предпочтений и способностей, интересов и активности субъекта.

При этом следует учитывать, что профессиональное развитие и профессиональная зрелость понимаются Д. Сьюпером и другими авторами очень широко. Это представление работников о своей карьере, подготовка к будущей профессиональной деятельности, процесс вступления в мир труда (ориентация, поиск, обучение и т.д.), весь профессиональный путь человека, изменения в карьере и уход на пенсию, включая и выбор занятия в пенсионном возрасте. Б. Вестбрук в понятие «профессиональная зрелость» объединяет поиск информации о рабочих местах, самостоятельное исследование профессий, осознанность профессионального пути, планирование карьеры, самостоятельное принятие решения о профессиональном пути, самосознание, активность в исследовании карьеры и боязнь решений в карьере.

Анализ литературы позволяет выделить пять основных параметров профессиональной зрелости: автономность, информированность о мире профессий и умение соотнести информацию со своими особенностями, умение принимать решения, умение планировать свою профессиональную жизнь, эмоциональная включенность в ситуацию решения.

Автономность. Термин «автономность», или «автономия», не является собственно психологическим, а относится к философским понятиям. Под автономией понимается «способность личности как морального субъекта к самоопределению на основе собственного законодательства» (Словарь по этике. – М., 1989. – С. 9.).

Любой человек будет удовлетворен своим профессиональным решением (выбор или смена профессии, места обучения, места работы, специализации, переобучения и т. д.) только в том случае, если он будет воспринимать это решение как свое собственное, а не навязанное извне. Какими же основными характеристиками обладает «автономный» человек?

1. Вычленение себя из мира окружающих людей. Умение отделить свои цели от целей родителей и других значимых лиц. Понимание целостности своей личности, социальной общности, к которой принадлежит человек, какому типу личности хотел бы соответствовать, образа жизни, который хотел бы вести.
2. Стремление реализовать возможность в практических действиях, иметь глубокие знания и навыки хотя бы в одной области. Уверенность в том, что человек обязательно будет иметь глубокие знания и навыки. Общая ориентация на успех. Знание шагов, которые необходимо сделать для приобретения знаний и навыков. Принятие на себя ответственности за собственные действия.
3. Накопление опыта. Наличие собственного рабочего опыта, опыта решения жизненных проблем. Самостоятельный опыт по планированию своих поступков, общих дел, своего времени и т. д. С накоплением опыта возникает умение соотносить свои действия с требованиями общества.
4. Умение прогнозировать профессиональный рост. Однородность профессиональных предпочтений в течение длительного времени.
5. Инициатива и изобретательность в реализации возможностей. Собственная активность в получении информации и выборе профессионального пути. Наличие собственной инициативы и активности в карьеровом решении.
6. Уровень реализма в принятии карьеровых решений (в том числе собственная оценка уровня реализма). Компромисс между желаниями и возможностями, на который способен пойти человек. Осознание необходимости таких компромиссов.

Для возникновения основных признаков автономности необходим определенный набор новообразований:

• человек должен ощутить свою независимость от родителей (в делах, мыслях, поступках);
• от внешней детерминации своего поведения он должен перейти на самодетерминацию;
• он должен осознавать свой идеальный образ Я-концепции и стремиться к его достижению.

Информированность о мире профессий и умение соотнести информацию со своими особенностями. Для того чтобы выбрать профессию, человек должен обладать значительным объемом информации на двух уровнях.

1. Информация о мире профессий в целом. В круг этой информации входят: а) осознание подразделения мира профессий по предмету и целям труда, орудиям производства; б) знание общетрудовых и общепроизводственных понятий (культура труда, трудовая дисциплина, принципы планирования производства, структура предприятия, принципы оплаты); в) знание отдельных профессий; г) знание или практическое умение по приобретению профессии; по поиску и поступлению на работу; о требуемом уровне образования для различных профессий; о том, как удержаться на работе, как совершенствовать свой профессионализм и продвигаться по профессиональной лестнице.

По данным исследований, большой объем информации о мире профессий в целом должны иметь уже школьники 4-го класса, когда поиск в мире профессий идет вширь. Уже в 4-м классе сформированность профессиональной позиции проявляется:

• в положительном отношении к любому виду труда;
• в определенном уровне осведомленности относительно основных массовых профессий;
• в умении различать связи между профессиями, отраженные в классификации;
• в умении выделять основные требования профессии к человеку;
• в стремлении к самооценке в контексте профессиональногo самоопределения.

Обычно четвероклассник бывает знаком с 13 — 16 профессиями.

1. Информация об отдельных профессиях или группах профессий. В практике профконсультирования обычно диагностируется:

• уровень знакомства клиента с различными профессиями по «Схеме описания профессии»;
• его знания о способах овладения предпочитаемой профессией;
• знание социально-экономических потребностей общества, конкретного региона и потребности в кадрах отдельных предприятий.

В «Схему описания профессии» входят следующие разделы:

1) условия работы (физические и социально-экономические);

2) требования профессии к человеку (особенности психофизиологической сферы, познавательной сферы и личности);

3) требования к уровню образования и конкретные места получения образования;

4) перспективы профессионального роста.

Кроме того, важным является вопрос об источниках получения профессиональной информации. Именно с незнанием источников получения информации связаны основные трудности и ошибки в выборе профессии.

Но все же основная проблема, встающая при обсуждении влияния информированности на адекватный выбор профессии, заключается в том, как человек усваивает поступающую информацию и соотносит ее со своими особенностями. До сих пор неизвестно, отмечает Л. Брукс, как информация влияет на принятие лучшего решения и как клиент перерабатывает информацию.

Исследователи, занимающиеся вопросами профессиональной информации, сходятся на мысли, что информация не будет иметь эффекта, пока клиент не готов принять ее. Миллер в своих исследованиях пришел к выводу, что существует высокая положительная корреляция между потребностью в информации и уровнем самоосознания («клиент не готов получать информацию, пока чувство собственной значимости не будет достаточно велико»). Кроме того, в ряде исследований, описанных Д. Браун и Бруксом, доказано, что для принятия адекватного решения клиент должен обладать комплексной информацией, т. е. в нашем понимании — информацией обоих уровней, полученной из различных источников. Человек с высоким уровнем профессиональной зрелости не накапливает информацию, а ищет ее дополнительно для вынесения суждения о соответствии специфики личности специфике профессиональной деятельности.

Умение принимать решения. Все крупные и важные шаги человека в профессиональной жизни объединяет одно — всегда есть альтернатива для оценки и принятия на этой основе решения. Именно наличие нескольких возможных путей решения приводит к тому, что человек воспринимает ситуацию как требующую принятия решения. Как отмечает Е.А. Климов, «вся ситуация выбора является сложным образованием. Ее компоненты, выступающие в качестве факторов — движущих сил профессионального самоопределения, — находятся в тесной связи и взаимовлиянии друг на друга».

Мало понять, что в данной ситуации от человека требуется самостоятельное принятие решения. Важным условием умения принимать решение является автономность и самостоятельность человека, когда он принимает на себя ответственность за решение и его последствия, когда он в состоянии самостоятельно выдвигать и оценивать альтернативу. Таким образом, уровень умений по принятию решения неразрывно связан с уровнем зрелости личности.

Кроме того, важно знать алгоритм принятия решения. Существует несколько моделей подобных алгоритмов. Итак, каковы же этапы процесса принятия решения? Дж. Крумбольтц в 1965 г. выделил шесть основных этапов принятия решения.

1. Сбор возможных вариантов решения. На этом этапе зада- чей человека становится сбор как можно большего их числа — глобальных и частных, реальных и нереальных, имеющих под собой основу и не имеющих. Все идеи лучше записать и подвергнуть первичному анализу.
2. Сбор информации по каждому варианту решения. Чем полнее собранная информация, тем с большей уверенностью можно будет принять или отвергнуть путь решения проблемы. На этапе сбора информации некоторые идеи уже отвергаются.
3. Исследование шансов успешности в каждой альтернативе. На этом этапе человек ищет ответ на вопрос: «Могу ли я на деле осуществить данный вариант?»
4. Связь каждой альтернативы с целями и ценностями человека. Иногда наиболее успешный путь решения конкретной проблемы не соответствует общим принципам человека, его этическим нормам или жизненным целям. Поэтому на данном этапе идут поиски такого решения, которое бы учитывало все эти факторы.
5. Разработка конкретного плана действий и определение факторов, способствующих или препятствующих данному варианту решения проблемы.
6. Формулировка плана действий для новых возможностей и развития. Это очень важный этап принятия решения. Человек должен всегда иметь перспективные цели. Только в этом случае его развитие не остановится. Поэтому решать частные проблемы необходимо в русле перспективного развития и их решение не должно препятствовать развитию,

Решение не должно быть «тупиковым». Как это ни парадоксально, но такое решение возможно только в случае, когда:

• сохраняется неопределенным один из трех параметров целеполагания — цели, ценности и условия;
• выбор кажется необоснованным в рамках имеющихся возможностей;
• в основе выбора лежат противоречия;
• при решении осуществляется проигрывание нескольких жизненных ролей и сценариев.

Для того чтобы принимать эффективные решения, учитывающие все важные факторы настоящей ситуации и перспективы, человек должен обладать определенными качествами, способностями, знаниями и навыками. Основными среди них являются:

• любознательность, любопытство — желание и умение собирать и накапливать информацию;
• предвидение, предусмотрительность — способность предвосхищать проблемы и заранее готовить альтернативы; здравый смысл, проницательность — способность соотнести имеющуюся информацию с рассматриваемой проблемой и оценить ее;
• решительность — способность поручиться за принятое решение и взять на себя ответственность за него;
• делегирование полномочий — умение эффективно разделить авторитет и ответственность с коллегами;
• планирование — умение разработать для коллектива реальный, конкретный и действенный план решения проблемы;
• оценка риска — способность оценить потенциальный риск принятого решения;
• ответственность за риск — способность оценить риск и взять ответственность на себя;
• контроль — способность получить в процессе решения проблемы именно тот результат, который планировался.

Умение планировать свою профессиональную жизнь. Говоря о профессиональном пути, мы говорим о пути, имеющем определенную протяженность во времени. Соответственно человек, находясь в одной из точек этого пути, является результатом своего развития в прошлом и предполагает определенное развитие в будущем.

Существует несколько определений слова «план»: а) заранее намеченный порядок, последовательность осуществления какой-либо программы; б) основные вехи; в) способ подхода к чему-либо или построения чего-либо. Планирование жизненного пути, скорее всего, идет согласно второму определению — как наметки основных вех. Причем вехи эти могут быть разные: временные (например, «к 30 годам встать на ноги», хотя путь к этому не указан); событийные (к примеру, «стать врачом», «окончить вуз» — без четкого указания возраста человека при совершении события). Крайне редко человек планирует одновременно и событие, и время его достижения, хотя бы приблизительно (например, «получить диплом врача не позднее 25 лет»).

Планирование обычно различают: долгосрочное (на несколько десятилетий вперед); на «средний» срок (несколько месяцев или лет) и краткосрочное (несколько дней, недель).

Для оценки умений по планированию проводится диагностическое интервью, которое бывает единственной методикой для исследования некоторых данных, предоставляющих возможность всматривания во внутренний мир человека и понимания его затруднений. Оно включает в себя: а) введение — привлечение к сотрудничеству; б) свободное, неуправляемое высказывание человека; в) общие вопросы («Ты можешь мне рассказать о школе?»); г) подробное исследование; д) попытку ослабить напряжение и заключение с выражением признательности человеку.

Очень часто как план для профконсультационной беседы используется схема профессионального планирования, разработанная Е.А. Климовым:

1. Главная цель (кем я буду? чего достигну? какой трудовой вклад внесу в общенародное дело?).
2. Цепочка более отдаленных конкретных целей (где буду учиться? первая работа, дальнейшие перспективы).
3. Пути и средства достижения ближайших жизненных целей (ознакомление, проба сил, самообразование и т.п.).
4. Возможные внешние препятствия.
5. Свои возможности.
6. Запасные варианты.

В исследованиях Е.И. Головахи и А.А. Кроника были выделены также некоторые характеристики перспективы, которыми должен обладать план:

1. Реалистичность перспективы — это способность личности разделять реальность и фантазию, концентрировать усилия на том, что имеет основания для реализации в будущем.
2. Перспектива должна обладать качеством оптимистичности — соотношением положительных и отрицательных прогнозов относительно своего будущего, а также степенью уверенности в том, что ожидаемые события произойдут в намеченные сроки. Оптимистичность перспективы тесно связана с реальными достижениями и с социальной интегрированностью личности.
3. Дифференцированность перспективы характеризуется степенью разделения будущего на последовательные этапы.

Ли и Лейбовиц предлагают следующие этапы планирования профессионального пути, особо подчеркивая, что данные стадии применимы ко всем видам карьеровых решений, вне зависимости от их сложности или возраста, в котором они принимаются.

Этапы планирования профессионального пути

Как видно из приведенной таблицы, планирование профессиональной жизни — это непрерывный процесс: даже не меняя своего рабочего места, человек всегда развивается — получает дополнительную квалификацию, осваивает новые методы работы, меняет свою роль от ученика до наставника, от подмастерья до мастера и т.д.

Эмоциональная включенность в ситуацию решения. Период принятия решений, как и профессиональный путь, всегда связан с эмоциями. Они проявляются в эмоциональном отношении к разным профессиям и профессиональным группам (частный случай – к конкретным людям, представителям той или иной профессии) и к необходимости принятия решения о выборе профессии.

Роль эмоционального фактора в ситуации карьерного решения практически не исследована, поэтому можно основываться лишь на самых общих положениях.

Эмоциональное отношение, или эмоциональная включенность, оказывает на принятие решения большое влияние. Данный фактор включает в себя не только отношение к различным вариантам при выборе, но и отношение к планированию, к тому, что надо принять какое-то решение, отношение к ответственности за решение и планирование, к тому, что при этом надо проявлять активность, идти на компромисс и т.д. Некоторые исследования говорят о том, что негативное отношение к необходимости принять решение, касающееся будущего, может надолго удлинить этот процесс и в результате может быть принято ошибочное решение. Таким образом, эмоциональный компонент профессиональной зрелости проявляется в общем настрое человека и тесно связан с эмоциональным компонентом зрелости личности в целом, который проявляется в положительном эмоциональном настроении, жизненном оптимизме, эмоциональной уравновешенности и переносимости неудач.

Предположительно, у старших школьников эмоциональная включенность в выбор является одним из важнейших показателей профессиональной зрелости.

Развитие факторов профессиональной зрелости в программе по профессиональной ориентации

Выделенные факторы профессиональной зрелости формируются и развиваются у человека не одновременно. Более того, исходя из определения ПЗ разными людьми, их развитие и формирование может происходить в любом возрасте и достигать различного уровня. Каким же образом предлагаемые программой занятия могут влиять на данные факторы? Разумеется, выделить их в чистом виде и работать над их развитием в отдельности невозможно. Напротив, развитие одного фактора часто влечет за собой развитие еще нескольких. Акцент в программе делается на развитие автономности и работу по самопознанию, поскольку именно они лежат в основе формирования зрелости. Но в рамках данной программы самопознание не является самоцелью. Происходит познание членами группы себя именно как субъектов принятия решений в профессиональной жизни. Например, в ходе занятия по теме «Мои способности» ребята сами определяют сильные и слабые стороны своей структуры способностей, а также формы и методы этого развития, приходят к пониманию причин собственного отношения к своим способностям.

1. Автономность. Формирование автономности чаще всего начинается в раннем юношеском возрасте и заканчивается в зрелые годы. Ниже перечислен набор новообразований, необходимых для ее возникновения. Занятия в группе являются эффективным средством повышения уровня развития автономности и формирования Я-концепции, поскольку именно в группе человек имеет возможность получить концентрированную обратную связь на свои мнения и поступки. В ходе встреч развивается стремление к самопознанию и саморазвитию, а концентрированная и профессионально построенная обратная связь и специально подобранные темы для обсуждения способствуют формированию образов реального и идеального «Я» и установлению связей между ними. В ходе занятий оказываются задействованы все источники обратной связи (по Л.А. Петровской):

• восприятие себя через соотнесение с другими (идентификация или различение);
• восприятие себя через восприятие другими, через результаты собственной деятельности, через наблюдение собственных внутренних состояний, непосредственное восприятие собственного внешнего облика. Понимание того, что, с одной стороны, мучающие человека проблемы, возникают не только у него и, с другой стороны, есть люди, способные помочь их разрешить, очень важно для молодого человека.

Как известно, многие проблемы возникают у людей из-за владеющего ими чувства одиночества, которое особенно присуще молодым людям и подросткам в силу возрастных особенностей. Поэтому, по мнению многих из них, работа в группе — это редкая возможность спокойно, без напряжения общаться, высказаться и быть выслушанным. Осознание того, что человек не одинок, и поддержка людьми со сходными проблемами и трудностями повышают ощущение комфортности и уверенности в себе.

В кругу себе подобных быстрее усваиваются определенные навыки поведения. Именно поэтому, даже в случае полной пассивности, человек может многое понять и почерпнуть для себя много полезного. Темы занятий охватывают все шесть признаков автономности.

1. Информированность. При низком уровне самосознания человек не в состоянии воспринимать предлагаемую ему информацию. Поэтому первым условием развития информированности является развитие автономности. Второе условие — полнота представления членов группы об источниках получения информации. Если человек не замыкается на один источник (семью, друзей и т. д.), то у него возникает возможность принять более объективное и обоснованное решение. Часть занятий программы посвящена анализу источников и самой получаемой информации, развитию умений по их поиску. При этом ведущие не берут на себя функцию служить источником информации. Занятия построены так, что в ходе их участники группы понимают, какой информации им не хватает и где ее можно получить.

Результатом занятий является составление «информационной карты», т.е. перечня необходимых знаний, с указанием источника их получения и определения «белых пятен» на карме. Карта составляется постепенно. При изучении ценностей, способностей, особенностей личности и общения участники группы получают знания о себе, на занятиях по умению планировать и принимать решения — о соответствующих алгоритмах и необходимых для этого знаниях, навыках и т.д. Кроме того, ведущие могут предоставить перечень необходимой литературы.

1. Умение принимать решение. Тренингу умений принимать решение посвящено одно из занятий программы. Тренировка проводится в двух направлениях: умение увидеть ситуацию как требующую принятия решения и умение использовать известный алгоритм.
2. Умение планировать свою профессиональную жизнь. Занятия программы построены таким образом, чтобы члены группы задумались о целостной картине своей жизни. В ходе занятий они учатся выделять события, являющиеся единицами анализа жизненного и профессионального пути (поступление на учебу, выбор и смена работы и т.д.).

Как показывает опыт, события — это наиболее типичные и доступные для анализа единицы измерения жизненного пути.

По определению, событие — это узловой момент человеческой биографии, имеющий границы во времени и значимый для развития личности, с точки зрения ее самой или окружающих людей. Анализ или прогноз конкретных событий позволяют человеку легче составить целостное представление о своей жизни, о ее прошлом, настоящем и будущем. Составление общего представления и понимание взаимосвязи событий служит ключом к планированию. Отрывочное восприятие жизни, без осознания ее целостности, является критерием отсутствия зрелости. Таким образом, умения по планированию в ходе занятий развиваются: а) с развитием умений анализировать предшествующие события и способности на основе этого анализа представлять себя в данный момент и в будущем, б) с развитием умения планировать стандартизованные события (учеба, работа, продвижение по профессиональной лестнице) в одобряемые обществом сроки. Конкретно теме планирования в программе посвящено одно из занятий.

1. Эмоциональное отношение. В данной программе нас больше интересовал второй аспект эмоционального отношения — отношение к необходимости принять решение на профессиональном пути. Чем больше человек заинтересован в принятии решения, тем больше оно соответствует его особенностям и с тем большей эффективностью оно будет претворяться в жизнь. Осознание и коррекция, в случае необходимости, эмоциональных отношений важны, поскольку они являются индикаторами уровня развития личности и того, насколько имеющиеся у человека знания и навыки (в том числе психологические) соответствуют той ситуации, в которой он оказался.

Одно из занятий программы посвящено диагностике и обсуждению эмоционального отношения к выбору. Оно предшествует занятиям по самопознанию, так как работа по самопознанию влияет на развитие положительного эмоционального отношения, а навыки высказывания отношения, в свою очередь, активизируют процесс самопознания.

Кожны чалавек у жыцці здзяйсняе мноства выбараў. Але адзін з іх з'яўляецца найважнейшым-гэта выбар прафесійнага шляху. Яшчэ не пасталеўшы і не стаўшы самастойнымі, не маючы вопыту прыняцця рашэнняў, маладыя людзі павінны вызначыцца ў гэтак важным пытанні. Дарослыя людзі-бацькі, педагогі, псіхолагі, сацыяльныя работнікі — шмат робяць для таго, каб дапамагчы маладым у выбары справы па душы, перасцерагчы іх ад магчымых памылак. Пры гэтым найбольш дасведчаныя, жыццёва мудрыя дарослыя разумеюць, што маладым мала проста ведаць свет прафесій і чужыя памылкі мала чаму іх навучаць. Нават веды асаблівасцяў свайго характару і здольнасцяў можа апынуцца недастаткова для правільнага выбару.

Псіхолагі лічаць, што для выбару прафесіі ў любым узросце неабходна мець:

• 40% жадання навучыцца,
• 10% дамовы з самім сабой або кімсьці,
• 10% куражу,
• 10% экспертызы прафесіі і сваіх асаблівасцяў,
• 10% эмацыйнага жадання,
• 10% прагматызму,
• 10% пачуцця гумару.

Як навучыцца злучаць усе веды разам і прымаць рашэнні? Як навучыцца быць пры гэтым самастойным і несці адказнасць за свае рашэнні і ўчынкі? Што неабходна ўлічваць пры выбары жыццёвага шляху? Пытанні не з лёгкіх.

Выбар прафесіі з'яўляецца адным з момантаў, якія вызначаюць жыццёвы шлях чалавека. Гэтай падзеі-комплекснаму, факусуюць ў сабе праблемы не толькі псіхалагічныя, але і філасофскія, медыцынскія, эканамічныя і многія іншыя, — прысвечана вялікая колькасць даследаванняў.

Псіхалагічныя аспекты прафесійнага выбару і станаўлення асобы выступаюць у якасці аб'екта навуковага даследавання з першага дзесяцігоддзя ХХ стагоддзя. Але, нягледзячы на такі доўгі тэрмін вывучэння, многія пытанні ў гэтай галіне застаюцца спрэчнымі. З іншага боку, з ускладненнем свету прафесій узнікаюць усё новыя і новыя праблемы, у тым ліку і ў сувязі са зменамі сацыяльных і эканамічных умоў. Таму з'явілася неабходнасць у пераарыентацыі вялікай колькасці людзей.

З усёй шматстатнасці падыходаў да праблемы псіхалагічных асноў прафесійнага выбару і станаўлення асобы найбольшае распаўсюджванне ва ўсім свеце атрымалі два асноўных: з пазіцый тэорыі чорт і фактараў і з пазіцый тэорыі развіцця. Менавіта на іх аснове будуецца як даследчая, так і практычная праца ў галіне прафесійнай арыентацыі.

Першая псіхалагічная тэорыя прафесійнага выбару ў рэчышчы падыходу з пазіцый тэорыі чорт і фактараў была распрацавана ў 1909 г. Ф.Парсансам. Гэты кірунак мае самую багатую гісторыю, ды і ў цяперашні час яно не спяшаецца саступаць свае пазіцыі. Падставай такога традыцыйнага падыходу з'яўляецца дыферэнцыяльная псіхалогія з яе психометрическими паняццямі і метадамі, аднак сістэма ўласных пастулатаў дадзенага кірунку мае пэўную незалежнасць ад гэтых падстаў.

У 1909 г. Ф.Парсансам былі сфармуляваны наступныя пасылкі:

а) кожны чалавек па сваіх індывідуальных якасцях, перш за ўсё па прафесійна значных здольнасцях, найбольш аптымальна падыходзіць да адзінай прафесіі;

б) прафесійная паспяховасць і задаволенасць прафесіяй абумоўлены ступенню адпаведнасці індывідуальных якасцяў і патрабаванняў прафесіі;

у) прафесійны выбар з'яўляецца, у сутнасці, свядомым і рацыянальным працэсам, у якім або сам індывід, або профконсультант вызначае індывідуальную дыспазіцыю псіхалагічных або фізіялагічных якасцяў і суадносіць яе з ужо наяўнымі дыспазіцыі патрабаванняў розных прафесій.

Па меры развіцця агульнай тэорыі псіхалагічнага тэставання мяняліся метадалагічныя падставы дадзенага кірунку. Нязменным заставалася галоўнае становішча-праблемы прафесійнага выбару вырашаюцца "сустрэчай " асобаснай структуры і структуры прафесійных патрабаванняў, а задача прафкансультацыі– на аснове тэставання ажыццяўляць прагноз таго, якая прафесія прынясе для канкрэтнага індывіда вялікую задаволенасць і паспяховасць.

Сярод характарыстык прафесійнага выбару Ф. Парсанс вылучае, перш за ўсё, усвядомленасць (свядомасць) і рацыянальнасць, якую ён разумее хутчэй як кампраміс паміж здольнасцямі, інтарэсамі і каштоўнасцямі індывіда і магчымасцю іх рэалізацыі ў розных прафесіях.

Навукоўцы, якія працуюць у рэчышчы чорт і фактараў, ўнеслі вялікі ўклад у развіццё прафарыентацыі і даследаванні ў галіне прафесійнага выбару. Менавіта з дапамогай гэтай тэорыі былі вылучаны прынцыпы, якія тлумачаць феномен выбару прафесіі. З мэтай практычнай рэалізацыі гэтых прынцыпаў распрацоўваліся і працягваюць распрацоўвацца метады дыягностыкі, метады і сістэмы кансультацыйнай і карэкцыйнай работы.

У рэчышчы менавіта гэтай тэорыі назапашаны і прааналізаваны вялікі матэрыял па вывучэнні прафесій і фактараў іх выбару. Распрацаваны класіфікацыі свету прафесій, праведзены даследаванні па вывучэнні асобных прафесій і іх груп з мэтай складання прафесіяграмы. Распрацаваны прынцыпы і схемы правядзення прафесійнага адбору і падбору.

Але ўсё гэта накіравана на дапамогу толькі пры першым выбары прафесіі і не разлічана на тыя выпадку, калі чалавек можа неаднаразова мяняць прафесію або спецыялізацыю. З іншага боку, першы выбар прафесіі звязаны з выбарам агульнага жыццёвага шляху, і яго складана здзейсніць, не ўмеючы прымаць рашэнні і выбудоўваць жыццёвую перспектыву. Такім чынам, неабходнай умовай для выбару прафесіі з'яўляецца сталасць асобы, уключаючы прафесійную сталасць. Галоўнае не выбар прафесіі, а стыль жыцця. Чалавек спачатку выбірае сябе, свой лад жыцця, а потым прафесію.

Падыход з пазіцый тэорыі развіцця пачаў распрацоўвацца ў 1950-я гады. Аснову яго складаюць палажэнні тэорыі чорт і фактараў Ф. Парсанса, дыферэнцыяльнай псіхалогіі, фенаменалогіі, Я-канцэпцыі, а таксама абагульненне погляду навук пра чалавека (біялогіі, фізіялогіі і інш.) на праблему развіцця, у тым ліку і прафесійнага. У аснову тэорыі развіцця прафесійнага выбару ляглі таксама палажэнні психодинамических тэорый.

Гінцберг, які распрацаваў адну з першых тэорый прафесійнага развіцця, асабліва падкрэсліваў часовыя аспекты пры выбары: падлетак павінен усвядоміць часовую перспектыву з тым, каб умець адмовіцца ад неадкладнага задавальнення патрэбаў, калі пры гэтым яму будзе цяжэй дасягнуць канчатковых прафесійных мэтаў. Ён павінен умець прыўнесці будучыню ў псіхалагічны сучаснасць. Е. Гінцберг ўяўляе прафесійнае развіццё як паслядоўнасць якасна спецыфічных фаз, якія адрозніваюцца зместам і формай перакладу імпульсаў чалавека ў прафесійныя жадання. Ён разглядае выбар не як аднамомантавай падзея, а як расцягнуты на некалькі гадоў працэс.

Д. Сьюпер ў рамках сваёй тэорыі развіцця аб'яднаў пункту гледжання цэлага шэрагу тэорый, як псіхалагічных, так і непсихологических. У 1952 г. ён высунуў наступныя палажэнні:

1) людзі характарызуюцца сваімі здольнасцямі, інтарэсамі, ўласцівасцямі асобы;

2) на гэтай аснове кожны чалавек падыходзіць некалькім прафесіях, а адна прафесія-шэрагу індывідаў;

3) у залежнасці ад часу і вопыту чалавека мяняюцца як аб'ектыўныя, так і суб'ектыўныя ўмовы прафесійнага развіцця, што абумоўлівае прафесійны множны выбар;

4) прафесійнае развіццё мае шэраг паслядоўных стадый;

5) асаблівасці гэтага развіцця вызначаюцца сацыяльна-эканамічным узроўнем бацькоў, ўласцівасцямі індывіда, яго прафесійнымі магчымасцямі і т. д.;

6) на розных стадыях развіццём можна кіраваць, спрыяючы фарміраванню ў індывіда інтарэсаў і здольнасцяў і падтрымліваючы яго ў імкненні "паспрабаваць" рэальным жыцці і ў развіцці яго Я-канцэпцыі;

7) прафесійнае развіццё, у сутнасці, складаецца ў развіцці і рэалізацыі Я-канцэпцыі;

8) узаемадзеянне Я-канцэпцыі і рэальнасці адбываецца пры прайграванні і выкананні прафесійных роляў, напрыклад, у фантазіі, у гутарцы з профконсультантом або ў рэальным жыцці;

9) задаволенасць працай залежыць ад таго, у якой меры індывід знаходзіць магчымасці для рэалізацыі сваіх здольнасцяў, інтарэсаў, уласцівасцяў асобы ў прафесійных сітуацыях, што ў значнай ступені вызначаецца магчымасцю гуляць тую ролю, якая здавалася прыдатнай на стадыях прафесійнага развіцця, названых Д.Сьюперам стадыямі абуджэння і даследаванні.

У 1957 г. ён дапоўніў сваю тэорыю шэрагам палажэнняў:

1) як працэс, які ўключае серыю падзей, прафесійны выбар мае шэраг прадказальных мадэляў;

2) прафесійны выбар прадугледжвае кампраміс паміж сінтэзам асобасных і сацыяльных фактараў, Я-канцэпцыяй і рэальнасцю, нядаўна набытымі рэакцыямі і існуючымі мадэлямі рэакцый;

3) важнасць фактараў рэальнасці як дэтэрмінант прафесійнага выбару ўзрастае па меры таго, як індывід становіцца старэй.

Для д. Сьюпера выбар прафесіі з'яўляецца, па-першае, доўгім працэсам, расцягваецца на некалькі гадоў, а па-другое, падзеяй, уключаным у ланцуг падзей прафесійнай біяграфіі чалавека. Распрацаваная Д. Сьюперам ступеністая мадэль прафесійнага развіцця ахоплівае ўсё чалавечае жыццё. Прафесійны шлях чалавека можа быць падзелены на пяць этапаў: рост, пошук, умацаванне, стабілізацыя і спад. Перыяд выбару прафесіі і прафесійнага станаўлення з'яўляецца другой прыступкай пяціступеністай мадэлі, якая ахоплівае ўзрост ад 14 да 25 гадоў і характарызуецца тым, што індывід спрабуе свае сілы ў розных ролях пры арыентацыі на свае рэальныя прафесійныя магчымасці.

З пункту гледжання Д. Сьюпера, чалавек павінен выбіраць прафесію з улікам:

свайго вобраза "Я". Менавіта вобраз "Я" рэгулюе працэсы інтэграцыі, дыферэнцыяцыі і арганізацыі прафесійнай кар'еры. У вобраз "Я" ўключаецца уласна вобраз чалавека, спосаб думак пра самога сябе і ацэнкі сябе;

інтэлекту: структуры агульных здольнасцяў і здольнасцяў да навучання і навучэнню;

спецыяльных здольнасцяў: ўзроўню развіцця агульных і спецыяльных здольнасцяў і іх структуры;

інтарэсаў: тэндэнцый паводзін, якія праяўляюцца ў жаданні, пошуку і выкананні чалавекам пэўных відаў дзейнасці;

каштоўнасцяў асобы: таго, чаго людзі чакаюць і што шукаюць для сябе ў працоўнай дзейнасці. Каштоўнасці падпадзяляюцца на ўнутраныя (змястоўныя), тое, што ўтрымлівае ў сабе сам працэс працы і яго непасрэдны прадукт як такой, і знешнія (спадарожныя) у адносінах да працэсу працы, такія як аплата, прэстыж, сацыяльна-псіхалагічныя ўмовы;

адносіны да працы, працы і прафесіі. Стаўленне да працы з'яўляецца вытворным ад сістэмы каштоўнасцяў. Яно фарміруецца ў працэсе станаўлення кар'еры, вызначае эфектыўнасць і прадукцыйнасць дзейнасці;

патрэбаў, якія вызначаюць матывы выбару прафесіі і паспяховасць у гэтай прафесіі. Патрэбы могуць задавальняцца рознымі шляхамі, таму яны менш значныя пры выбары, чым здольнасці і інтарэсы. Яны вызначаюць спосаб дзейнасці, а не яе змест;

чорт асобы - найбольш агульных мадэляў паводзін, якія аказваюць уплыў на форму працоўнага паводзін чалавека;

прафесійнай сталасці. На розных этапах свайго развіцця чалавек выбірае прафесію розным чынам. Чалавек, упершыню абіралы прафесію, мае значна больш шырокае поле выбару, чым ужо атрымаў прафесійную адукацыю. Людзі, якія маюць сям'ю і не маюць, таксама валодаюць розным па аб'ёме полем выбару. Розна яно і ў прадстаўнікоў розных сацыяльных слаёў. Узровень прафесійнай сталасці вызначаецца тым, наколькі чалавек, абіралы прафесію, ўлічвае канкрэтныя асаблівасці сваёй сітуацыі выбару.

Першапачаткова Д. Сьюпер вызначыў прафесійную сталасць праз адпаведнасць прафесійнага развіцця індывіда і круга вырашаемых ім праблем таго ўзроўню і коле, якіх звычайна дасягаюць людзі яго ўзросту. У ходзе даследаванняў, якія праводзяцца з навучэнцамі старэйшых класаў каледжа, ён прыйшоў да высновы, што асноўнымі характарыстыкамі прафесійнай сталасці з'яўляюцца:

• зацікаўленасць у тым, каб здзейсніць выбар прафесіі, выкарыстоўваючы пры гэтым усе рэсурсы і наяўную інфармацыю;
• імкненне да атрымання новай інфармацыі і планаванню упадабанага месца працы. Пры гэтым інфармацыя і планаванне "прымерваюць" чалавекам да самога сябе;
• аднастайнасць прафесійных пераваг на працягу доўгага часу ў адной прафесійнай вобласці;
• "крышталізацыя рысы сталасць інтарэсаў, незалежнасць ад іншых людзей і абставінаў пры выбары прафесіі і прасоўванні па ёй, рэалізм прафесійных пазіцый, адпаведнасць каштоўнасцяў выбіраемай працы інтарэсам чалавека;
• адпаведнасць пераваг і здольнасцяў, інтарэсаў і актыўнасці суб'екта.

Пры гэтым варта ўлічваць, што прафесійнае развіццё і прафесійная сталасць разумеюцца Д.Сьюперам і іншымі аўтарамі вельмі шырока. Гэта ўяўленне работнікаў аб сваёй кар'еры, падрыхтоўка да будучай прафесійнай дзейнасці, працэс ўступлення ў свет працы (арыентацыя, пошук, навучанне і г.д.), увесь прафесійны шлях чалавека, змены ў кар'еры і догляд на пенсію, уключаючы і выбар заняткі ў пенсійным узросце. Б. Вестбрук ў паняцце "прафесійная сталасць" аб'ядноўвае пошук інфармацыі аб працоўных месцах, самастойнае даследаванне прафесій, усвядомленасць прафесійнага шляху, Планаванне кар'еры, самастойнае прыняцце рашэння аб прафесійным шляху, самасвядомасць, актыўнасць у даследаванні кар'еры і боязь рашэнняў у кар'еры.

Аналіз літаратуры дазваляе вылучыць пяць асноўных параметраў прафесійнай сталасці: аўтаномнасць, інфармаванасць аб свеце прафесій і ўменне суаднесці інфармацыю са сваімі асаблівасцямі, уменне прымаць рашэнні, уменне планаваць сваю прафесійную жыццё, эмацыйная включенность ў сітуацыю рашэння.

Аўтаномнасць. Тэрмін "аўтаномнасць", або "аўтаномія", не з'яўляецца ўласна псіхалагічным, а ставіцца да філасофскіх паняццяў. Пад аўтаноміяй разумеецца "здольнасць асобы як маральнага суб'екта да самавызначэння на аснове ўласнага заканадаўства" (слоўнік па этыцы.  –   М., 1989. –  С.9.).

Любы чалавек будзе задаволены сваім прафесійным рашэннем (выбар або змена прафесіі, месца навучання, месца працы, спецыялізацыі, перанавучання і т.д.) толькі ў тым выпадку, калі ён будзе ўспрымаць гэтае рашэнне як сваё ўласнае, а не навязанае звонку. Якімі ж асноўнымі характарыстыкамі валодае "аўтаномны" чалавек?

1. Вычляненне сябе са свету навакольных людзей. Уменне аддзяліць свае мэты ад мэтаў бацькоў і іншых значных асоб.разуменне цэласнасці сваёй асобы, сацыяльнай супольнасці, да якой належыць чалавек, якога тыпу асобы хацеў бы адпавядаць, ладу жыцця, які хацеў бы вестак.
2. Імкненне рэалізаваць магчымасць у практычных дзеяннях, мець глыбокія веды і навыкі хоць бы ў адной вобласці. Чалавек абавязкова будзе мець глыбокія веды і навыкі. Агульная арыентацыя на поспех. Веданне крокаў, якія неабходна зрабіць для набыцця ведаў і навыкаў. Прыняцце на сябе адказнасці за ўласныя дзеянні.
3. Назапашванне вопыту. Наяўнасць уласнага працоўнага вопыту, вопыту вырашэння жыццёвых праблем. Самастойны вопыт па планаванні сваіх учынкаў, агульных спраў, свайго часу і т.д. З назапашваннем вопыту ўзнікае ўменне суадносіць свае дзеянні з патрабаваннямі грамадства.
4. Уменне прагназаваць прафесійны рост. Аднастайнасць прафесійных пераваг на працягу доўгага часу.
5. Ініцыятыва і вынаходлівасць у рэалізацыі магчымасцяў. Ўласная актыўнасць у атрыманні інфармацыі і выбары прафесійнага шляху. Наяўнасць уласнай ініцыятывы і актыўнасці ў кар'ерным рашэнні.
6. Узровень рэалізму ў прыняцці кар'ерных рашэнняў (у тым ліку ўласная ацэнка ўзроўню рэалізму). Кампраміс паміж жаданнямі і магчымасцямі, на які здольны пайсці чалавек. Ўсведамленне неабходнасці такіх кампрамісаў.

Для ўзнікнення асноўных прыкмет аўтаномнасці неабходны пэўны набор наватвораў:

• чалавек павінен адчуць сваю незалежнасць ад бацькоў (у справах, думках, учынках);
• ад знешняй дэтэрмінацыі сваіх паводзін ён павінен перайсці на самодетерминацию;
• ён павінен ўсведамляць свой ідэальны вобраз Я-канцэпцыі і імкнуцца да яго дасягнення.

Інфармаванасць аб свеце прафесій і ўменне суаднесці інфармацыю са сваімі асаблівасцямі. Для таго каб выбраць прафесію, чалавек павінен валодаць значным аб'ёмам інфармацыі на двух узроўнях.

1. Інфармацыя пра свет прафесій у цэлым. У кола гэтай інфармацыі ўваходзяць: а) ўсведамленне падраздзялення свету прафесій па прадмеце і мэтам працы, прыладам вытворчасці; б) веданне общетрудовых і общепроизводственных паняццяў (культура працы, працоўная дысцыпліна, прынцыпы планавання вытворчасці, структура прадпрыемства, прынцыпы аплаты); в) веданне асобных прафесій; г) веданне або практычнае ўменне па набыцці прафесіі; па пошуку і паступлення на працу; аб патрабаваным узроўні адукацыі для розных прафесій; пра тое, як утрымацца на працы, як удасканальваць свой прафесіяналізм і прасоўвацца па прафесійнай лесвіцы.

Па дадзеных даследаванняў, вялікі аб'ём інфармацыі аб свеце прафесій у цэлым павінны мець ужо школьнікі 4-га класа, калі пошук у свеце прафесій ідзе ўшыркі. Ужо ў 4-м класе сфарміраванасць прафесійнай пазіцыі выяўляецца:

• у станоўчым стаўленні да любога віду працы;
• у пэўным узроўні дасведчанасці адносна асноўных масавых прафесій;
• ва ўменні адрозніваць сувязі паміж прафесіямі, адлюстраваныя ў класіфікацыі;
• ва ўменні вылучаць асноўныя патрабаванні прафесіі да чалавека;
• у імкненні да самаацэнцы ў кантэксце прафесійнага самавызначэння.

Звычайна чацвёртакласнік бывае знаёмы з 13-16 прафесіямі.

1. Інфармацыя аб асобных прафесіях або групах прафесій. У практыцы профконсультирования звычайна дыягнастуецца:

• узровень знаёмства кліента з рознымі прафесіямі па "Схеме апісання прафесіі";
• яго веды пра спосабы авалодання упадабанай прафесіяй;
• веданне сацыяльна-эканамічных патрэбаў грамадства, канкрэтнага рэгіёну і патрэбнасці ў кадрах асобных прадпрыемстваў.

У "Схему апісання прафесіі" ўваходзяць наступныя раздзелы:

1)умовы працы (фізічныя і сацыяльна-эканамічныя);

2) патрабаванні прафесіі да чалавека (асаблівасці псіхафізіялагічнай сферы, пазнавальнай сферы і асобы);

3) патрабаванні да ўзроўню адукацыі і канкрэтныя месцы атрымання адукацыі;

4) перспектывы прафесійнага росту.

Акрамя таго, важным з'яўляецца пытанне аб крыніцах атрымання прафесійнай інфармацыі. Менавіта з няведаннем крыніц атрымання інфармацыі звязаны асноўныя цяжкасці і памылкі ў выбары прафесіі.

Але ўсё ж асноўная праблема, якая ўзнікае пры абмеркаванні ўплыву інфармаванасці на адэкватны выбар прафесіі, заключаецца ў тым, як чалавек засвойвае паступае інфармацыю і суадносіць яе са сваімі асаблівасцямі. Да гэтага часу невядома, адзначае Л. Брукс, як інфармацыя ўплывае на прыняцце лепшага рашэння і як кліент перапрацоўвае інфармацыю.

Даследчыкі, якія займаюцца пытаннямі прафесійнай інфармацыі, сыходзяцца на думцы, што інфармацыя не будзе мець эфекту, пакуль кліент не гатовы прыняць яе. Мілер у сваіх даследаваннях прыйшоў да высновы, што існуе высокая станоўчая карэляцыя паміж патрэбай у інфармацыі і ўзроўнем самаўсведамлення ("кліент не гатовы атрымліваць інфармацыю, пакуль пачуццё ўласнай значнасці не будзе дастаткова вялікае"). Акрамя таго, у шэрагу даследаванняў, апісаных Д. Браўн і Бруксам, даказана, што для прыняцця адэкватнага рашэння кліент павінен валодаць комплекснай інфармацыяй, г.зн. у нашым разуменні — інфармацыяй абодвух узроўняў, атрыманай з розных крыніц. Чалавек з высокім узроўнем прафесійнай сталасці не назапашвае інфармацыю, а шукае яе дадаткова для вынясення меркаванні аб адпаведнасці спецыфікі асобы спецыфіцы прафесійнай дзейнасці.

Уменне прымаць рашэнні. Усе буйныя і важныя крокі чалавека ў прафесійным жыцці аб'ядноўвае адно-заўсёды ёсць альтэрнатыва для ацэнкі і прыняцця на гэтай аснове рашэння. Менавіта наяўнасць некалькіх магчымых шляхоў вырашэння прыводзіць да таго, што чалавек успрымае сітуацыю як патрабавальную прыняцця рашэння. Як адзначае Я.А. Клімаў, "вся сітуацыя выбару з'яўляецца складанай адукацыяй. Яе кампаненты, якія выступаюць у якасці фактараў-рухаючых сіл прафесійнага самавызначэння, - знаходзяцца ў цеснай сувязі і ўзаемаўплыве адзін на аднаго".

Мала зразумець, што ў дадзенай сітуацыі ад чалавека патрабуецца самастойнае прыняцце рашэння. Важным умовай ўмення прымаць рашэнне з'яўляецца аўтаномнасць і самастойнасць чалавека, калі ён прымае на сябе адказнасць за рашэнне і яго наступствы, калі ён у стане самастойна вылучаць і ацэньваць альтэрнатыву. Такім чынам, узровень уменняў па прыняцці рашэння непарыўна звязаны з узроўнем сталасці асобы.

Акрамя таго, важна ведаць алгарытм прыняцця рашэння. Існуе некалькі мадэляў падобных алгарытмаў. Такім чынам, якія ж этапы працэсу прыняцця рашэння? Дж. Крумбальтц у 1965 г. вылучыў шэсць асноўных этапаў прыняцця рашэння.

1. Збор магчымых варыянтаў рашэння. На гэтым этапе зада-чый чалавека становіцца збор як мага большай іх колькасці — глабальных і прыватных, рэальных і нерэальных, якія маюць пад сабой аснову і якія не маюць. Усе ідэі лепш запісаць і падвергнуць першаснаму аналізу.
2. Збор інфармацыі па кожнаму варыянту рашэння. Чым паўней сабраная інфармацыя, тым з большай упэўненасцю можна будзе прыняць або адкінуць шлях вырашэння праблемы. На этапе збору інфармацыі некаторыя ідэі ўжо адпрэчваюцца.
3. Даследаванне шанцаў паспяховасці ў кожнай альтэрнатыве. На гэтым этапе чалавек шукае адказ на пытанне: "Ці магу я на справе ажыццявіць дадзены варыянт?"
4. Сувязь кожнай альтэрнатывы з мэтамі і каштоўнасцямі чалавека. Часам найбольш паспяховы шлях вырашэння канкрэтнай праблемы не адпавядае агульным прынцыпам чалавека, яго этычным нормам або жыццёвым мэтам. Таму на дадзеным этапе ідуць пошукі такога рашэння, якое б ўлічвала ўсе гэтыя фактары.
5. Распрацоўка канкрэтнага плана дзеянняў і вызначэнне фактараў, якія спрыяюць або перашкаджаюць дадзеным варыянту вырашэння праблемы.
6. Фармулёўка плана дзеянняў для новых магчымасцяў і развіцця. Гэта вельмі важны этап прыняцця рашэння. Чалавек павінен заўсёды мець перспектыўныя мэты. Толькі ў гэтым выпадку яго развіццё не спыніцца. Таму вырашаць прыватныя праблемы неабходна ў рэчышчы перспектыўнага развіцця і іх рашэнне не павінна перашкаджаць развіццю,

Рашэнне не павінна быць "тупіковым". Як гэта ні парадаксальна, але такое рашэнне магчыма толькі ў выпадку, калі:

• захоўваецца нявызначаным адзін з трох параметраў мэтапакладання-мэты — каштоўнасці і ўмовы;
• выбар здаецца неабгрунтаваным ў рамках наяўных магчымасцяў;
• у аснове выбару ляжаць супярэчнасці;
• пры вырашэнні ажыццяўляецца прайграванне некалькіх жыццёвых роляў і сцэнарыяў.

Для таго каб прымаць эфектыўныя рашэнні, якія ўлічваюць усе важныя фактары сапраўднай сітуацыі і перспектывы, чалавек павінен валодаць пэўнымі якасцямі, здольнасцямі, ведамі і навыкамі. Асноўнымі сярод іх з'яўляюцца:

• дапытлівасць, цікаўнасць — жаданне і ўменне збіраць і назапашваць інфармацыю;
• прадбачанне — прадбачлівасць-здольнасць апярэджваць праблемы і загадзя рыхтаваць альтэрнатывы; здаровы сэнс, праніклівасць — здольнасць суаднесці наяўную інфармацыю з разгляданай праблемай і ацаніць яе;
• рашучасць — здольнасць паручыцца за прынятае рашэнне і ўзяць на сябе адказнасць за яго;
• дэлегаванне паўнамоцтваў — уменне эфектыўна падзяліць аўтарытэт і адказнасць з калегамі;
• планаванне — уменне распрацаваць для калектыву рэальны, канкрэтны і дзейсны план вырашэння праблемы;
• ацэнка рызыкі — здольнасць ацаніць патэнцыйны рызыка прынятага рашэння;
• адказнасць за рызыку — здольнасць ацаніць рызыку і ўзяць адказнасць на сябе;
• кантроль — здольнасць атрымаць у працэсе вырашэння праблемы менавіта той вынік, які планаваўся.

Уменне планаваць сваё прафесійнае жыццё. Гаворачы аб прафесійным шляху, мы гаворым пра шлях, які мае пэўную працягласць ў часе. Адпаведна чалавек, знаходзячыся ў адной з кропак гэтага шляху, з'яўляецца вынікам свайго развіцця ў мінулым і прадугледжвае пэўнае развіццё ў будучыні.

Існуе некалькі азначэнняў слова "план": а) загадзя намечаны парадак, паслядоўнасць ажыццяўлення якой-небудзь праграмы; б) асноўныя вехі; в) спосаб падыходу да чаго-небудзь ці пабудовы чаго-небудзь. Планаванне жыццёвага шляху, хутчэй за ўсё, ідзе паводле другога азначэнні — як намёткі асноўных вех. Прычым вехі гэтыя могуць быць розныя: часовыя (напрыклад, "да 30 гадоў стаць на ногі", хоць шлях да гэтага не паказаны); падзейныя (да прыкладу, "стаць лекарам","скончыць ВНУ" — без выразнага ўказанні ўзросту чалавека пры здзяйсненні падзеі). Вельмі рэдка чалавек плануе адначасова і падзея, і час яго дасягнення, хоць бы прыблізна (напрыклад, "атрымаць дыплом лекара не пазней 25 гадоў").

Планаванне звычайна адрозніваюць: доўгатэрміновае (на некалькі дзесяцігоддзяў наперад); на "сярэдні" тэрмін (некалькі месяцаў ці гадоў) і кароткатэрміновае (некалькі дзён, тыдняў).

Для ацэнкі ўменняў па планаванні праводзіцца дыягнастычнае інтэрв'ю, якое бывае адзінай методыкай для даследавання некаторых дадзеных, якія прадстаўляюць магчымасць ўглядання ва ўнутраны свет чалавека і разумення яго цяжкасцяў. Яно ўключае ў сябе: а) Увядзенне-прыцягненне да супрацоўніцтва; б) свабоднае, некіравальнае выказванне чалавека; в) агульныя пытанні ("Ты можаш мне расказаць пра школу?"); г) падрабязнае даследаванне; д) спробу аслабіць напружанне і заключэнне з выразам удзячнасці чалавеку.

Вельмі часта як план для прафкансультацыйнай гутаркі выкарыстоўваецца схема прафесійнага планавання, распрацаваная Я. А. Клімавым:

1. Галоўная мэта (кім я буду? чаго дасягну? які працоўны ўклад ўнясу ў агульнанародную справу?).
2. Ланцужок больш аддаленых канкрэтных мэтаў (дзе буду вучыцца? першая праца, далейшыя перспектывы).
3. Шляхі і сродкі дасягнення бліжэйшых жыццёвых мэтаў (азнаямленне, спроба сіл, самаадукацыя і да т.п.).
4. Магчымыя знешнія перашкоды.
5. Свае магчымасці.
6. Запасныя варыянты.

У даследаваннях Я.І. Головахи і А.А. Кроніка былі вылучаныя таксама некаторыя характарыстыкі перспектывы, якімі павінен валодаць план:

1. Рэалістычнасць перспектывы — гэта здольнасць асобы падзяляць рэальнасць і фантазію, канцэнтраваць намаганні на тым, што мае падставы для рэалізацыі ў будучыні.
2. Перспектыва павінна валодаць якасцю аптымістычнасці — суадносінамі станоўчых і адмоўных прагнозаў адносна сваёй будучыні, а таксама ступенню ўпэўненасці ў тым, што чаканыя падзеі адбудуцца ў намечаныя тэрміны. Аптымістычнасць перспектывы цесна звязана з рэальнымі дасягненнямі і з сацыяльнай інтэграванасцю асобы.
3. Дыферэнцыраванасць перспектывы характарызуецца ступенню падзелу будучыні на паслядоўныя этапы.

Лі і Лейбовиц прапануюць наступныя этапы планавання прафесійнага шляху, асабліва падкрэсліваючы, што дадзеныя стадыі дастасавальныя да ўсіх відах кар'ерных рашэнняў, па-за залежнасці ад іх складанасці або ўзросту, у якім яны прымаюцца.

Этапы планавання прафесійнага шляху

Як відаць з прыведзенай табліцы, планаванне прафесійнага жыцця-гэта бесперапынны працэс: нават не змяняючы свайго працоўнага месца, чалавек заўсёды развіваецца-атрымлівае дадатковую кваліфікацыю, асвойвае новыя метады працы, мяняе сваю ролю ад вучня да настаўніка, ад чалядніка да майстра і г. д.

Эмацыйная включенность ў сітуацыю рашэння. Перыяд прыняцця рашэнняў, як і прафесійны шлях, заўсёды звязаны з эмоцыямі. Яны праяўляюцца ў эмацыйным стаўленні да розных прафесіях і прафесійным групам (прыватны выпадак – да канкрэтных людзей, прадстаўнікам той ці іншай прафесіі) і да неабходнасці прыняцця рашэння аб выбары прафесіі.

Ролю эмацыйнага фактару ў сітуацыі кар'ернага рашэння практычна не даследавана, таму можна грунтавацца толькі на самых агульных палажэннях.

Эмацыйнае стаўленне, або эмацыйная включенность, аказвае на прыняцце рашэння вялікі ўплыў. Дадзены фактар ўключае ў сябе не толькі стаўленне да розных варыянтаў пры выбары, але і стаўленне да планавання, да таго, што трэба прыняць нейкае рашэнне, стаўленне да адказнасці за рашэнне і планаванне, да таго, што пры гэтым трэба праяўляць актыўнасць, ісці на кампраміс і г.д. некаторыя даследаванні кажуць пра тое, што негатыўнае стаўленне да неабходнасці прыняць рашэнне, якое тычыцца будучыні, можа надоўга надтачыць гэты працэс і ў выніку можа быць прынята памылковае рашэнне. Такім чынам, эмацыйны кампанент прафесійнай сталасці выяўляецца ў агульным настроі чалавека і цесна звязаны з эмацыйным кампанентам сталасці асобы ў цэлым, які выяўляецца ў станоўчым эмацыйным настроі, жыццёвым аптымізме, эмацыйнай ураўнаважанасці і пераноснасці няўдач.

Як мяркуецца, у старэйшых школьнікаў эмацыйная включенность ў выбар з'яўляецца адным з найважнейшых паказчыкаў прафесійнай сталасці.

Развіццё фактараў прафесійнай сталасці ў праграме па прафесійнай арыентацыі

Выдзеленыя фактары прафесійнай сталасці фармуюцца і развіваюцца ў чалавека не адначасова. Больш за тое, зыходзячы з вызначэння ПЗ рознымі людзьмі, іх развіццё і фарміраванне можа адбывацца ў любым узросце і дасягаць рознага ўзроўню. Якім жа чынам прапанаваныя праграмай заняткі могуць уплываць на дадзеныя фактары? Зразумела, вылучыць іх у чыстым выглядзе і працаваць над іх развіццём паасобку немагчыма. Наадварот, развіццё аднаго фактару часта цягне за сабой развіццё яшчэ некалькіх. Акцэнт у праграме робіцца на развіццё аўтаномнасці і працу па самапазнанні, паколькі менавіта яны ляжаць у аснове фарміравання сталасці. Але ў рамках гэтай праграмы самапазнанне не з'яўляецца самамэтай. Адбываецца пазнанне членамі групы сябе менавіта як суб'ектаў прыняцця рашэнняў у прафесійнай жыцця. Напрыклад, у ходзе заняткі па тэме "Мае здольнасці" хлопцы самі вызначаюць моцныя і слабыя бакі сваёй структуры здольнасцяў, а таксама формы і метады гэтага развіцця, прыходзяць да разумення прычын ўласнага стаўлення да сваіх здольнасцях.

1. Аўтаномнасць. Фарміраванне аўтаномнасці часцей за ўсё пачынаецца ў раннім юнацкім узросце і заканчваецца ў сталыя гады. Ніжэй пералічаны набор наватвораў, неабходных для яе ўзнікнення. Заняткі ў групе з'яўляюцца эфектыўным сродкам павышэння ўзроўню развіцця аўтаномнасці і фарміравання Я-канцэпцыі, паколькі менавіта ў групе чалавек мае магчымасць атрымаць канцэнтраваную зваротную сувязь на свае меркаванні і ўчынкі. У ходзе сустрэч развіваецца імкненне да самапазнання і самаразвіцця, а канцэнтраваная і прафесійна пабудаваная зваротная сувязь і спецыяльна падабраныя тэмы для абмеркавання спрыяюць фармаванню вобразаў рэальнага і ідэальнага "Я" і ўсталяванню сувязяў паміж імі. У ходзе заняткаў аказваюцца задзейнічаны ўсе крыніцы зваротнай сувязі (па Л. А. Пятроўскай):

• ўспрыманне сябе праз суаднясенне з іншымі (ідэнтыфікацыя або распазнаванне);
• ўспрыманне сябе праз ўспрыманне іншымі, праз вынікі ўласнай дзейнасці, праз назіранне уласных ўнутраных станаў, непасрэднае ўспрыманне ўласнай вонкавага аблічча. Разуменне таго, што, з аднаго боку, якія мучаць чалавека праблемы, узнікаюць не толькі ў яго і, з другога боку, ёсць людзі, здольныя дапамагчы іх вырашыць, вельмі важна для маладога чалавека.

Як вядома, многія праблемы ўзнікаюць у людзей з-за які валодае імі пачуцці адзіноты, якое асабліва ўласціва маладым людзям і падлеткам у сілу узроставых асаблівасцяў. Таму, на думку многіх з іх, праца ў групе-гэта рэдкая магчымасць спакойна, без напружання мець зносіны, выказацца і быць выслуханым. Усведамленне таго, што чалавек не самотны, і падтрымка людзьмі з падобнымі праблемамі і цяжкасцямі павышаюць адчуванне камфортнасці і ўпэўненасці ў сабе.

У коле сабе падобных хутчэй засвойваюцца пэўныя навыкі паводзін. Менавіта таму, нават у выпадку поўнай пасіўнасці, чалавек можа многае зразумець і запазычыць для сябе шмат карыснага. Тэмы заняткаў ахопліваюць усе шэсць прыкмет аўтаномнасці.

1. Інфармаванасць. Пры нізкім узроўні самасвядомасці чалавек не ў стане ўспрымаць прапанаваную яму інфармацыю. Таму першай умовай развіцця інфармаванасці з'яўляецца развіццё аўтаномнасці. Другая ўмова-паўната прадстаўлення членаў групы аб крыніцах атрымання інфармацыі. Калі чалавек не замыкаецца на адну крыніцу (сям'ю, сяброў і т.д.), то ў яго ўзнікае магчымасць прыняць больш аб'ектыўнае і абгрунтаванае рашэнне. Частка заняткаў праграмы прысвечана аналізу крыніц і самой атрыманай інфармацыі, развіццю ўменняў па іх пошуку. Пры гэтым вядучыя не бяруць на сябе функцыю служыць крыніцай інфармацыі. Заняткі пабудаваныя так, што ў ходзе іх удзельнікі групы разумеюць, якой інфармацыі ім не хапае і дзе яе можна атрымаць.

Вынікам заняткаў з'яўляецца складанне "інфармацыйнай карты", г.зн. пераліку неабходных ведаў, з указаннем крыніцы іх атрымання і вызначэння "белых плям" на карме. Карта складаецца паступова. Пры вывучэнні каштоўнасцяў, здольнасцяў, асаблівасцяў асобы і зносін ўдзельнікі групы атрымліваюць веды пра сябе, на занятках па ўменні планаваць і прымаць рашэнні — аб адпаведных алгарытмах і неабходных для гэтага ведах, навыках і г.д. Акрамя таго, вядучыя могуць даць пералік неабходнай літаратуры.

1. Уменне прымаць рашэнне. Трэнінгу уменняў прымаць рашэнне прысвечана адно з заняткаў праграмы. Трэніроўка праводзіцца ў двух кірунках: уменне ўбачыць сітуацыю як патрабавальную прыняцця рашэння і ўменне выкарыстоўваць вядомы алгарытм.
2. Уменне планаваць сваё прафесійнае жыццё. Заняткі праграмы пабудаваныя такім чынам, каб члены групы задумаліся аб цэласнай карціне свайго жыцця. У ходзе заняткаў яны вучацца вылучаць падзеі, якія з'яўляюцца адзінкамі аналізу жыццёвага і прафесійнага шляху (паступленне на вучобу, выбар і змена працы і г.д.).

Як паказвае вопыт, падзеі — гэта найбольш тыповыя і даступныя для аналізу адзінкі вымярэння жыццёвага шляху.

Па вызначэнні, падзея — гэта вузлавой момант чалавечай біяграфіі, які мае межы ў часе і значны для развіцця асобы, з пункту гледжання яе самой або навакольных людзей. Аналіз або прагноз канкрэтных падзей дазваляюць чалавеку лягчэй скласці цэласнае ўяўленне пра сваё жыццё, пра яе мінулым, сучаснасці і будучыні. Складанне агульнага ўяўлення і разуменне ўзаемасувязі падзей служыць ключом да планавання. Адрывістае ўспрыманне жыцця, без усведамлення яе цэласнасці, з'яўляецца крытэрыем адсутнасці сталасці. Такім чынам, уменні па планаванні ў ходзе заняткаў развіваюцца: а) з развіццём уменняў аналізаваць папярэднія падзеі і здольнасці на аснове гэтага аналізу ўяўляць сябе ў дадзены момант і ў будучыні, б) з развіццём ўмення планаваць стандартызаваныя падзеі (вучоба, праца, прасоўванне па прафесійнай лесвіцы) у одобряемые грамадствам тэрміны. Канкрэтна тэме планавання ў праграме прысвечана адно з заняткаў.

1. Эмацыйнае стаўленне. У дадзенай праграме нас больш цікавіў другі аспект эмацыйнага адносіны-стаўленне да неабходнасці прыняць рашэнне на прафесійным шляху. Чым больш чалавек зацікаўлены ў прыняцці рашэння, тым больш яно адпавядае яго асаблівасцям і з тым большай эфектыўнасцю яно будзе ператварацца ў жыццё. Ўсведамленне і карэкцыя, у выпадку неабходнасці, эмацыйных адносін важныя, паколькі яны з'яўляюцца індыкатарамі ўзроўню развіцця асобы і таго, наколькі наяўныя ў чалавека веды і навыкі (у тым ліку псіхалагічныя) адпавядаюць той сітуацыі, у якой ён апынуўся.

Адно з заняткаў праграмы прысвечана дыягностыцы і абмеркаванню эмацыйнага стаўлення да выбару. Яно папярэднічае заняткаў па самапазнанні, так як праца па самапазнанні ўплывае на развіццё станоўчага эмацыйнага адносіны, а навыкі выказванні адносіны, у сваю чаргу, актывізуюць працэс самапазнання.